Monte Verità

„The place where our minds can reach up to the heavens…”

Harald Szeemann

Podróżnik opisuje to co dzieje się tu i teraz dodając nieraz domieszkę historii. Niekiedy chcąc zwiedzić dane obszary poszukujemy ciekawostek przeszłości. Ten artykuł cofa nas ponad 100 lat wstecz. Do włoskiego kantonu Szwajcarii. W odróżnieniu do innych miejsc na świecie, które podobnie funkcjonowały, to miejsce istnieje do dziś i do dziś można odwiedzić budynki zbudowane przez pierwszych przybyłych.

Jeśli ciekawi Cię alternatywny styl życia, inspiracja do zmian wewnętrznych i zewnętrznych, oderwanie od konsumpcyjnego świata, globalnego marnotrawstwa, medycyna naturalna, ziołolecznictwo i wszystko to co wiąże się z miłością do Ziemi na której żyjemy… warto wrócić do tej historii.

„…Pragnąłem w utworze większych rozmiarów przybliżyć dzisiejszym ludziom wielkie, nieme życie przyrody i zachęcić do pokochania go. Chciałem nauczyć ich wsłuchiwać się w tętno ziemi, brać udział w życiu całej przyrody, aby w natłoku swych małych losów nie zapomnieli, że nie jesteśmy bogami stworzonymi przez nas samych, tylko dziećmi i cząstkami ziemi i całego kosmosu (…) Ale chciałem też nauczyć ludzi szukania źródeł radości i życia w bratniej miłości do przyrody; chciałem głosić sztukę patrzenia, wędrowania, rozkoszowania się rzeczywistością (…) Chciałem wam opowiedzieć, jaki złoty korowód niezapomnianych rozkoszy ja, samotnik i mizantrop, znalazłem na tym świecie, i pragnąłem, żebyście wy, którzy może jesteście szczęśliwsi i weselsi ode mnie, z jeszcze większą radością odkrywali ten świat.” – Hermann Hesse

 

Na początku XX wieku „Góra Prawdy” w niewielkim  miasteczku Ascona stało się oazą dla pacyfistów, wegetarian, antropozofów, filozofów, artystów, pisarzy, tancerzy, nudystów, naturystów, wolnomularzy, kobiet walczących o równość dla wszystkich istniejących płci  – wszystkich tych, którzy marzyli o innym, po prostu…dobrym świecie.

Monte Verita – Słynna Komuna Artystów

Nurt eksperymentalnych poszukiwań

„Ukształtował się on we wspólnotach wegetariańskich, koloniach artystycznych i miastach-ogrodach powstających na przełomie XIX i XX wieku na fali tzw. Lebensreform – „reformy życia”. Składały się na nią, z jednej strony ruchy anty-modernistyczne – działające na rzecz odrodzenia tradycyjnych form życia i głoszące program przywrócenia człowiekowi jego naturalnego (tzn. przedindustrialnego) środowiska, a tym samym odzyskania wartości egzystencji ludzkiej. Na przeciwnym biegunie znajdowały się działania pro-modernistyczne, poprzez nowe formy organizacji rzeczywistości zmierzające do kreowania społeczeństwa przyszłości, społeczeństwa, które wykorzysta dynamikę postępu technologicznego na rzecz poprawy jakości istnienia. Uspójnieniem poszukiwań reformatorskich w ramach poszczególnych zbiorowości była sztuka i działania performatywne – tworzono własne rytuały, obrzędy, ceremonie i widowiska, które służyły budowaniu poczucia jedności oraz wizualizacji idei konstytutywnych dla danej zbiorowości.” – Prof. dr hab. Małgorzata Leyko

Widok na Monte Verità. Rok 1900. (Zdjęcie: Stiftung Monte Verita)

Pianistka Ida Hofmann i Henri Oedenkoven zakładają na Monte Verità wspólnotę. Na zdjęciu Dom Herbaty (Teehaus). Stoi do dziś.

(Zdjęcie: Monte Verita Stiftung/ Keystone)

Ascona to niewielkie miasteczko położone nad jeziorem Maggiore. Niewielkie rozmiarami, a jednak ciekawie zapisało się w historii.  Ida Hofmann  była pianistką (później  pisarka), córką baronowej von Hofmann z Transylwanii i właścicielki kopalń węgla na Węgrzech. W domu otrzymała tradycyjne wychowanie, jednak w jej duchu głęboko tliła iskra życia pełnego swobody i wolności. Owładnięta ideą niekomercyjnego życia z dala od negatywnych skutków globalizacji – marzyła o innym życiu. Henry Oedenkoven, 25-letni syn biznesmena z Antwerpii  poznał Idę w 1899 r. Wspólnie postanowili wcielić marzenia w życie. W 1900 roku wraz z przyjaciółmi: braćmi Arturem (Gusto) i Karlem Graserem, Lotte Hattemer  i siostrą Idy – Jenny Hofmann zasiedlają górę Monte Verita, na której pozostali przez kolejne 20 lat.

 Wzgórze Monte Verita było alternatywnym miejscem z dala od konsumpcyjnego systemu jaki oblewał świat. Monteveritańczycy głosili powrót do natury. Ich zamiarem było, aby rozpocząć nowe życie idealnego społeczeństwa opartego na zasadach wolności i prostoty, diety wegetariańskiej i bliższej relacji z naturą, która obejmowała również nudyzm (i szerzej naturyzm). Wspólnota działała w duchu współpracy, wspólnej uprawie ziemi, całkowitej dowolności stroju, stosowaniu helioterapii i diety wegetariańskiej.

Filozofia komuny opierała się na położeniu nacisku na indywidualność jednostek i wybór drogi życia zgodnej z naturą, aktywnej fizycznie, przez co zapewniającej sobie zdrowie fizyczne i psychiczne. Obowiązywała swoboda wyrażania myśli i całkowita wolność słowa. W swoim środowisku zreformowali ortografię języka niemieckiego, rezygnując z wielkich liter i znacznie ją upraszczając.

Monteveritańczycy

Przy każdej kolejnej osobie, która pojawiała się na Górze Prawdy popadałam w coraz większy natłok informacji, zachwytu, ciekawości. Z każdą nowo poznaną osobą, miejsce to nabierało większej wagi. Niektórzy z nich byli tu jakąś chwilę, ale co ciekawe: część przybyłych osiedli i zostali we Włoskiej Szwajcarii do ostatnich swoich dni. Wydaje się, że musieli się czuć w tym miejscu coś naprawdę kojącego.

Zachęcam do zapoznania się z portretami, dziełami i działaniami osób, które przebywały na Monte Verita. Ta mieszanka indywidualności tworzyła piękną całość, która zaowocowała wieloma wielkimi dokonaniami.

Powstała tu najpierw osada utworzona przez grupę znajomych, który zapraszali do niej swoich przyjaciół. Następnie otwarto tu również sanatorium. Stworzono miejsce spotkań dla inteligencji. Zorganizowano pole działań dla różnych dziedzin sztuki poprzez działania parateatralne, taniec artystyczny, malarstwo… Oedenkoven założył tu „School of the Arts” jako indywidualną kooperatywę. Od 1913 do 1918 roku, prekursor tańca Rudolf Laban prowadził „Szkołę Sztuki„, a w 1917 roku Theodor Reuss – Wielki Mistrz Ordo Templi Orientis – zorganizował konferencję obejmującą wiele tematów, w tym równouprawnienia i  praw kobiet, mistykę masonerii, tańca jako sztuki, rozważania o religii, …(Więcej o Theodorze Reussie i historii O.T.O ->Klik). Anarchista, lekarz Raphael Friedeberg  w 1904 roku, przyciągnął wielu innych anarchistów do Ascony. Było to również miejsce spotkań rożnych wyznań: fenomenologów religii, badaczy mistyki islamu, badaczy mistyki żydowskiej, buddyzmu…

Wkrótce echo ze Wzgórza Prawdy przekroczyła granicę Ascony. To miejsce zauroczyło znanych, uczonych, artystów z całego świata, m.in. idee Monte Verita miały wpływ na ukształtowanie poglądów Hermanna Hessego, który uważnie kolonię obserwował. Herman Hesse – poeta, prozaik, eseista o poglądach pacyfistycznych, rysownik i malarz. Laureat literackiej Nagrody Nobla w 1946 r. Autor powieści nawiązujących do filozofii buddyjskiej i psychoanalizy, dotyczacych poszukiwania wewnętrznej harmonii, obrazujace konflikt z tradycyjnym spółeczeństwem („Wilk stepowy”, „Siddhartha”).

Pojawiali się też inni.

Psychoanalityk – Carl Jung, profesor naturopatii Arnold Ehret oraz dadaista – Hugo Ball.

Dadaista i surrealista – Hans Arp oraz jego żona Sophie Tauber Arp.

Filozof i pisarz – Max Picard, artysta, malarz – Paul Klee, tancerze, choreografowie, pedagodzy tańca – Mary Wigman, Rudolf Laban, Suzanne Perrottet, Isadora Duncan – tancerka amerykańska, pionierka nowoczesnego symfonicznego tańca ekspresyjnego, Rudolf Steiner – austriacki wizjoner, gnostyk, filozof, mistyk, badacz spuścizny Goethego, twórca antropozofii (weteran I wojny światowej, prześladowany przez nazistów z rozkazu Josepha Goebbelsa), Erich Maria Remarque – pisarz pacyfistycznych powieści, w którym odnosi się do okrucieństwa wojny – kandydat do Pokojowej Nagrody Nobla, Else Lasker-Schüler – niemiecka poetka narodowości żydowskiej, Stefan George – niemiecki poeta i filozof, przedstawiciel symbolizmu i estetyzmu, malarz Carl Eugen Keel oraz Carlo Mense, malarz, architekt, projektant mebli i wnętrz Henry van de Velde (dom jego projektu jest również w Polsce – w Trzebiechowie).

Kolejna postać, która przewinęła się przez osadę to niemiecka pisarka, malarka, tłumaczka, feministka i barwna postać monachijskiej bohemy, bohaterka kilku skandali- Fanny von Reventlow.

Dalej siostry Frieda i Else von Richthofen (badacz nauk społecznych), Otto Gross – lekarz psychiatra, psychoanalityk, działacz polityczny i anarchista, Erich Mühsam – dziennikarz i pisarz, anarchista, antymilitarysta, Karl Wilhelm Diefenbach – artysta malarz i reformator społeczny, Walter Segal – architekt, aktywista, dziecko i wychowanek Monte Verity (polecam jego filozofie architektury – więcej do poczytania – Klik), Max Weber – socjolog, historyk, ekonomista, prawnik, religioznawca i teoretyk polityki, Károly Kerényi –  jednen z najwybitniejszych mitografów, Adolf Portmann – zoolog, Robert Schürch –  rysownik, malarz i grafik, profesor Oskar Schlemmer – malarz i teoretyk tańca, twórca baletu triadycznego, malarka Marianne von Werefkin, malarz, grafik, architekt, typograf i fotografik El Lissitzky, malarz abstrakcji Aleksiej Jawlensky, włosko-szwajcarski malarz Filippo Franzoni.

(…)

Ida Hofmann – założycielka i ideolog wspólnoty –
napisała książkę dotyczącą reformy filozofii życia, w której wyraziście sformułowała poglądy feministyczn: równość kobiet wobec prawa i w stosunkach rodzinnych, traktowanie dzieci jako jednostki wolne i niezależne od urodzenia, matka miała obowiązek opieki nad dzieckiem do uzyskania przez nie samodzielności lecz również mogła ten obowiązek przekazać komuś innemu.

 

 

 

 

Charyzmatyczny, eteryczny dzikus kaznodzieja. Gustav Grässer – guru osady, proroczy duch. Nazywany Gandhim Zachodu.

Rzeźbiarz, poeta, ideolog nonkonformizmu, pacyfizmu, miłośnik życia w zgodzie z  naturą. Był uczniem Diefenbacha malarza i  założyciela komuny Himmelhof w Wiedniu – Ober Sankt Veit ( lata 1897-1899) – praojca alternatywnych ruchów, jednego z czołowych mistrzów reformy życia oraz ruchu pokojowego.

Gustav w Monachium założył własną grupę, po czym  w 1899 r. rozpoczął wędrówkę po Europie „szukając dialogu” z filozofami, reformatorami, artystami, buntownikami, po drodze sprzedając swoje wiersze i teksty. Spotykał się z Rudolfem Steinerem, Gustavem Landauerem, Hermannem Hessem, Gerhartem Hauptmannem i innymi. Jego uczniem był brat Isadory Duncan, Raymond. Wypracowane idee zaczął realizować w Monte Verita, którego był współzałożycielem. Mieszkał z żoną i siedmiorgiem dzieci, sprzedawał swoją wiedzę na temat przyrody, życia i prawdy  za jedzenie. W 1909 r, opuścił Monte Verita z powodów ideologicznych, kontynuując wędrówki po świecie. W czasie 1 wojny spędził kilka miesięcy w szpitalu psychiatrycznym, po czym kontynuował swoje podróże i nauki.

Gustav Gräser, artysta i poeta, głosiciel alternatywnego stylu życia

 Jego brat – Karl Grässer węgierski porucznik,  był zwolennikiem prostego życia. Żył skromnie, z tego co sam wyprodukował, łóżka i stoły, łyżki i widelce. Uważał, że człowiek sam może zrobić wszystko co jest mu potrzebne. Ubierał się w stroje z surowej wełny. Nie używał pieniędzy próbując działać na zasadzie wymiany towarowej. Z Jenny Hofmann żył w wolnym związku. Wielce szanowany za konsekwencję we wdrażaniu swoich idei.

(Karl Gräser. Museum Casa Anatta – 1910. Unhandeled braches, wooden panel Zdjęcie: Elena Mastrandrea
© Museum für Kunst und Gewerbe Hamburg)

 

 

 

gustaf nagel – należy do najbardziej znanych niemieckich wędrownych kaznodziei.                      Był uważany za odstającego, dziwnego, ekscentryka. Jakis czas mieszkał w dziurze w ziemi za miastem. Interesował się medycyną naturalną. W 1892 roku został wegetarianinem, wygodnie czuł się w stylizacji à la”Jezus”: nosił długie włosy, ubierał długie szaty oplecione w biodrach przepaską i biegał boso w zimie. Kilkukrotnie został ubezwłasnowolniony. Udał się w podróż jako wędrowny kaznodzieja. Kulminacją jego wieloletnich podróży była Jerozolima w roku 1903. W tym samym roku udało mu się uzyskać unieważnienie prawne jego ubezwłasnowolnienia. Po dojściu Hitlera do władzy w 1933 roku, sprzeciwiał się prześladowaniu Żydów oraz był przeciwnikiem wojny. W 1943 roku został sprowadzony z powodów politycznych do obozu koncentracyjnego w Dachau. Zmarł jako wolny człowiek.

Ekspresja

„Tańczylismy z muzyką lub bez. Tańczylismy w rytm poezji, a czasem Rudolf podrzucał słowa, krótkie wiersze, które mieliśmy wyrazić. Nawet jeśli te eksperymenty odbiegały od formy tanecznej, mogliśmy wejść głębiej w nasze dusze i stany emocjonalne”.

– uczenica Rudolfa Labana, Mary Wigmann

Tu, na początku XX wieku na terenie Niemiec i Szwajcarii poszukiwano nowej estetyki teatru, koncentrujące się przede wszystkim na uwolnieniu ekspresji cielesnej aktora oraz na ustanowieniu ekwiwalentnych wobec niej zależności pomiędzy wykonawcą a innymi elementami sztuki teatru (przestrzenią, plastyką, muzyką). – za Prof. dr hab. Małgorzata Leyko

Tancerze Labana szybko stali się ulubieńcami mieszkających w mieście Dadaistów, ale Laban stronił od nihilistycznych nastrojów i manifestacji kręgów związanych z Cabaret Voltaire (który do dziś działa w Zurichu – zapraszam do artyku o Cabaret Voltaire -> Klik

Mary Wigman, w języku angielskim – o chwilach w Monte Verita

Należy oczyścić organizm i odświeżyć umysł. Monteveritańczycy w akcji. (Zdjęcie: Monte Verita Stiftung / Keystone)

Czas leci

Początkowo Monte Verita utrzymywali rodzice Henry’ego Oedenkovena. Później, by zwiększyć frekwencję chętnych do korzystania z tego niekonwencjonalnego sposobu leczenia, właściciele gminy rozluźnili nieco restrykcyjne reguły życia…nawet sprzedawano bilety, by z dachu móc oglądać nagich biorących kąpiele słoneczne. Kolonia rozpadła się w 1920 roku. Ida Hofmann wyjechała do Hiszpanii, potem Brazylii, by tam zakładać inne, podobne osady. Wcześniej odeszli bracia Grässer – z powodu niezgodności ideologicznych.

Kilka lat później  Werner Ackermann, Max Bethke oraz Hugo Wilkens usiłowało odtworzyć Monte Verita, od 1923 do 1926 roku, po dużych pracach remontowych Monte Verita dzialał jako hotel artystów, jednak nie odniósł sukcesu komercyjnego. Ackermann oraz Wilkens po sprzedaniu ziemi pozostali w Asconie wraz z rodzinami.

Następnie w 1926 roku baron Eduard von der Heydt zakupił ziemię na wzgórzu. Wśród sielankowej scenerii wzniósł symbol modernizmu: nowy hotel w stylu Bauhaus – z projektu Emila Fahrenkampa, który został otwarty w 1929 roku. Eduard stworzył luksusową klinikę leczącą sposobami naturalnymi, dietą wegetariańską i helioterapią.  

Baron gromadził tu swoją kolekcję sztuki oraz stworzył  bujny i kwitnący krajobraz wzgórza wypełniony palmami. Odwiedzało go wielu międzynarodowych gości zafascynowanych oddziaływaniem sztuki i ducha tego miejsca. Von der Heydt nonszalancki i uśmiechnięty, lubił chadzać wygodnie ubrany w białe szorty i luźną koszulę. Mieszkał zaledwie kilka kroków od hotelu w Casa Anatta, którą wyposażono w chińskie malowidła, rzeźby afrykańskie i indyjskie oraz szeroko rozumianą sztukę europejską. Początkowo Ascona była dla niego tylko tymczasowym domem, ale od połowy 1930 roku aż do śmierci w 1964 roku stała się jego głównym miejscem zamieszkania. Po jego śmierci wzgórze stało się własnością kantonu Ticino. 

 

Casa Anatta

W 1989 roku powstała Fundacja Monte Verita. Pomysł na miejsce został opracowany tak, aby zachęcić do międzynarodowych działań kulturalnych na poziomie akademickim poprzez seminaria i konwencje dotyczące różnych tematów, na przykład takich jak badania naukowe, literaturę, historię i sztukę.
Monte Verita jest obecnie domem politechniki ETH Zurich nazwanym Centro Stefano Franscini, a także kompleksem muzealnym składającym się z: Casa Anatta, która służyła jako siedziba dla wegetariańskiej kolonii, obecnie znajduje się tu instalacja „The Breasts of Truth” Heralda Szeermanna, a także wystawa stała oraz wystawy czasowe, Casa Selma, mały domek „air and light”- wybudowany przez pierwszych osadników w 1904 roku, w którym można zobaczyć krótki film o historii Monte Verita, Casa dei Russi – nazwany ku pamięci przybyłym tu studentom rosyjskim po 1910 roku (domniewa się, że mieszkał tu Lew Trocki) oraz Pavilion Elisarion, w którym znajduje się panoramiczny obraz „The Clear World of the Blessed” malarki Elisar von Kupffer.

Dziś Monte Verita to 7 hektarów bujnego parku z piękną panoramą na jezioro Maggiore. Można tu krążyć poza ścieżkami. Grać w tennis. Stworzono tu ogród japoński, małą plantację herbaty  i herbaciarnię. Park jest otwartą przestrzenią dla odwiedzających.

Dzięki renowacji, architektoniczne i ideologiczne wpływy na historię tego 100-letniego budynku, świecą nowym blaskiem w równowadze pomiędzy przeszłością a współczesną wyobraźnią.

W krainie utopii

Monte Verità oraz inne kolonie i ośrodki artystyczne takie jak  Mathildenhöhe w Darmstadt, Hellerau koło Drezna, Goetheanum w Dornach koło Bazylei, Bauhaus (Weimarz i Dessau)  – są znaczące w kontekście kulturowym, w zakresie sztuki i nauki, interesujący jest aspekt działań i wpływów bywających w nich twórców.

Cytaty: Małgorzata Leyko, „Teatr w krainie utopii”:

„Działalność wspólnot podejmujących próby praktycznej reformy życia zinterpretować można w kategoriach utopii, gdyż opierały się one na tworzeniu wyidealizowanych struktur społecznych, funkcjonujących w doskonałej przestrzeni (idealne miasto, miasto-ogród), w oparciu o abstrahujące od rzeczywistości relacje ekonomiczno-gospodarcze.” 

„Ernst Bloch łączy pojęcie tradycji z pojęciem utopii, ustanawiając je na biegunach przeszłość–przyszłość: „Ten strumień z przeszłości […] przepływa przez «teraz» i teraźniejszość, […] płynie w przyszłość, tym samym gwarantując, że utopia nie pozostaje ani nie staje się utopijna, a realizacja utopii, utopijnego zamierzenia czy planu, nie ma charakteru wywrotowego. Utopia jest drogowskazem jasnej tradycji”. Kwestię utopii jako „drogowskazu jasnej tradycji” ująć można także w sposób zaproponowany przez Erica Hobsbawma i Terence’a Rangera jako „tradycję wynalezioną”. O ile ta „wynaleziona tradycja” generowana była przez sferę władzy, o tyle ruch „reformy życia” (Lebensreform), działając w opozycji do niej i reprezentowanej przez nią „wymyślonej tradycji”, stwarzał dla siebie własną tradycję, zakorzenioną w innych przesłankach tożsamościowych i innych wartościach. Najbardziej bezpośrednim medium dla tej własnej „wynalezionej tradycji” stawały się w koloniach artystycznych różne formy działalności teatralnej. I jeśli przyjąć, że utopie nie są zabawami bez konsekwencji, lecz każda utopia – zwłaszcza heroiczna – w jakiś sposób zmienia rzeczywistość (choćby przez ukazanie zagrożenia dla ludzkości ze strony pewnych rozwiązań systemowych), to prawidłowość ta objawia się także w eksperymentach teatralnych prowadzonych w koloniach artystycznych: (podejmowanych) w krainie utopii – (te) realnie zmieniały teatr.”

Teatr życia.

Po dawnych mieszkańcach pozostały małe drewniane domki, muzeum i niezwykła aura.

Dawniej krajobrazy Ascony były opustoszałe, bardziej dzikie.  Obecnie nadal Ascona jest małym miastem, w której natura obejmuje przestrzeń, miasteczko nie rozbudowało się na tyle, by przysłaniać zieleń, ale nie jest tu jak wtedy, gdy w 1900 roku przybyli tu nowi właściciele działki Monte Verita. Nadal jest na swój sposób dziko, na pewno bardziej niż w niemieckojęzycznej  Szwajcarii.  Dawniej była tu malutka wieś, na nad tą wsią małe wzgórze, na którym pasły się owce i pracowało kilku wieśniaków.

 

Jest coś magicznego w tym miejscu. Podróżując staram się odczuwać ducha historii, jednak w większości jakiś czynnik temu przeszkadza. Czy to nadmierny tłok, oblewający konsumpcjonizm turystyczny, czy makabryczne odrestaurowanie miejsc. W Asconie czułam tę energię, mimo tego, że miejsce zostało przez lata zmienione i nie spotkałam tam tej komuny, która wcześniej latała po łąkach. Jednak zdarzyło się tak, że wraz z Anną w gorący upalny dzień podczas spaceru zaczęłyśmy odczuwać dziwne nie fizyczne ciepło. Ciepło w duchu. Harmonię. Spokój. Słońce otulało nasz stan. To był piękny letni dzień. Zdjęłyśmy z siebie sukienki i …zaczęłyśmy tańczyć…

Casa Selma

 

 

Jeśli planujesz odwiedzić to miejsce załączam link, w którym możesz znaleźć listę dat, osób i wydarzeń, które są ściśle związane z historią Monte Verita w kolejności chronologicznej Klik

 

Bibliografia:

„Body. Space. Expression.” – by Vera Maletic

http://www.monteverita.org/en/29/history.aspx

https://artblart.com/2016/01/

Leigh Wilson, Modernism and magic: experiments with Spiritualism, Theosophy and the Occult, Edinburgh University Press Ltd, 2013

S. Ringbom, Art in the «Epoch of the Great Spiritual»: Occult Elements in the Early Theory of Abstract Painting, in «Journal of the Warburg and Courtauld Institutes», XXIX (1966), pp. 386-418.

R. Lipsey, An Art of Our Own. The Spiritual in Twentieth Century Art, Shambhala, Boston-London 1997

J. Regier, The Spiritual Image in Modern Art, The Theosophical Publishing House, Wheaton-Madras. 1987.

Erich Mühsam, Ascona: Monte Verità e Schegge , ed. L’Affranchi, 1989, p. 66.